به گزارش راهبرد معاصر؛ در چند هفته گذشته، مایک پمپئو، وزیر امور خارجه ایالات متحده ، ابتکار جدیدی را برای تمدید تحریم تسلیحاتی علیه ایران رونمایی کرد. مطابق قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل متحد پس از امضای توافق هسته ای ایران یا برنامه جامع اقدام مشترک، محدودیت های سازمان ملل در فروش تسلیحات متعارف به ایران پس از پنج سال، در 18 اکتبر 2020 منقضی می شود.
برنامه واشنگتن مبتنی بر این ادعا است که آمریکا به صورت قانونی همچنان به عنوان عضو مشارکت کننده برجام می باشد – این در حالی است که پرزیدنت دونالد ترامپ رسما در ماه مه 2018 از این توافق خارج شده است. چنین ادعایی ایالات متحده را قادر می سازد تا با توسل به «مکانیزم ماشه» تمام تحریم های سازمان ملل را علیه ایران که قبل از توافق هسته ای وجود داشت بازگرداند. در اواسط ماه مه، برایان هوک، نماینده ویژه ایالات متحده در مسئله ایران، این تلاش ها را جمع بندی کرد: « شورای امنیت باید قطعنامه ای را برای تمدید تحریم تسلیحاتی علیه ایران تصویب کند. اگر این تلاش شکست بخورد، دولت ترامپ آماده است تا از تمامی گزینه های قانونی موجود برای تمدید تحریم ها استفاده کند».
بنابراین قابل درک است که تهران شدیدا این طرح را محکوم نماید. حسن روحانی رئیس جمهور ایران متعهد شد اگر تلاش های آمریکا موفق آمیز باشد با واکنش محکم ایران روبرو خواهد شد. محمد جواد ظریف وزیر امور خارجه ایران اظهار داشت: « از کسانی (دونالد ترامپ) که می گویند ماده ضدعفونی بخورید که تمیز شوید و کرونا نگیرید، بعید نیست قطعنامه ای که رسما از آن خارج شده اند و نوشتند که به حضور و مشارکت خود در آن پایان داده اند، بگویند در آن عضو هستند.»
جدا از لفاظی های طرفین، فهم واکنش های بین المللی در مورد ماهیت برنامه آمریکا و پیامدهای منطقه ای و استراتژیک آن بسیار مهم می باشد.
واکنش جهانی
متحدین و دشمنان واشنگتن با طرح تمدید تحریم تسلیحاتی ایران مخالفت کرده اند. اروپا در وضعیت دشواری قرار گرفته است. ثبات سیاسی در خاورمیانه، حیاط خلوت اروپا، یکی از مهمترین منافع امنیت ملی اروپا است. سه کشور اروپایی – انگلیس، فرانسه و آلمان – و اتحادیه اروپا تصمیم پرزیدنت دونالد ترامپ در مورد خروج آمریکا از برجام را مورد تایید قرار نداده اند. از سوی دیگر، آنها به برخی از سیاست های ایران، به ویژه در مورد موشک های بالستیک و برنامه هسته ای اعتراض کرده اند. در ژانویه سال جاری، سه کشور اروپایی برای مقابله با گام های افزایشی ایران برای کاهش پای بندی به بخش های خاصی از توافق به مکانیزم حل و فصل اختلافات برجام متوسل شده اند. کشورهای اروپایی همچنین با استراتژی « فشارحداکثری» دولت ترامپ علیه ایران مشارکت نکرده اند بلکه در مقابل چندین دولت اروپایی به دنبال یافتن راهی برای حفظ روابط تجارت و سرمایه گذاری با تهران هستند.
در تلاش برای تسهیل معاملات با تهران بدون نقض تحریم های ایالات متحده، در ژانویه سال 2019 اروپا ابزار حمایت از مبادلات تجاری را تأسیس کرد و متعاقب آن در سال بعد یک توافق نامه تجارت بشردوستانه سوئیس راه اندازی شد. هر دو مکانیزم در تامین انتظارات و نیازهای ایران ناکارامد بوده اند. این ابتکارات بر اهداف اصلی قدرت های اروپایی - بازگشت واشنگتن و تهران به میز مذاکره و حفظ توافق هسته ای تأکید می کند.
برخلاف اروپا، چین و روسیه از ابراز مخالفت شدید خود با برنامه آمریکا دریغ نکرده اند. پکن و مسکو نسبت به اروپا از روابط گرم تری با تهران برخوردار هستند. اگر تحریم تسلیحاتی لغو شوند، مسلما ایران به دنبال خرید تسلیحات چینی و روسی خواهد بود. با این حال، نباید کمیت و کیفیت این تعاملات بالقوه تسلیحاتی را بیش از حد ارزیابی کنیم، زیرا حدود یک دهه طول کشید تا مسکو سامانه دفاع موشکی اس 300 را به ایران تحویل دهد یا حتی روسیه از فروس تسلیحات پیشرفته تر اس 400 به ایران خودداری کرده است. علاوه بر این، چین و روسیه با چندین رقبای منطقه ای ایران از جمله رژیم صهیونیستی، عربستان سعودی و امارات متحده عربی از روابط استراتژیک گرمی برخوردار می باشند. بنابراین توافقات تسلیحاتی با ایران در راستای علاقه و منافع قدرت های منطقه ای فوق نخواهد بود.
تمدید تحریم تسلیحاتی واقعا چه معنایی دارد؟
اگر برنامه واشنگتن برای تمدید تحریم تسلیحاتی به شکست بینجامد، ایران به سه دلیل نمی تواند با اروپا، چین و روسیه قرارداد تسلیحاتی مهم و پیشرفته ای منعقد کند:
از طرف تقاضا؛ به دلیل پیامدهای شدید اپیدمی کروناویروس و کاهش شدید قیمت نفت، تهران فاقد منابع مالی لازم برای شروع تلاش های بلندپروازانه در راستای نوسازی نیروهای مسلح خود می باشد. همچنین بخش مالی این کشور، بانک های تجاری و بانک مرکزی تحت تحریم ایالات متحده قرار دارند. این تحریم ها به میزان قابل توجهی توانایی ایران را در خرید مواد اولیه و اساسی تضعیف کرده است. با توجه به این محدودیت ها ، تهران قادر به تأمین اعتبار قابل توجه برای معاملات تسلیحاتی نمی باشد.
از طرف عرضه؛ در سال 2007 اتحادیه اروپا تحریم تسلیحاتی کاملی را علیه ایران تحمیل کرده است که بر اساس آن فروش انواع تسلیحات و مواد مرتبط با آن از جمله انواع تسلیحات، مهمات، وسایل نقلیه نظامی، تجهیزات و قطعات یدکی را ممنوع اعلام کرد. این تحریم تا سال 2023 ادامه خواهد داشت. به عبارت دیگر، بدون در نظر گرفتن قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل، ایران همچنان تحت تحریم تسلیحاتی اروپا قرار خواهد داشت.
سومین دلیل مرتبط با نگرانی هایی است که ایران تسلیحات را برای حزب الله لبنان، شبه نظامیان حوثی یمن و سایر متحدانش در کشورهای دیگر خریداری می کند، توجه نشده است. بر اساس قطعنامه 1701 سازمان ملل (2006)، فروش و عرضه تسلیحات و مواد مرتبط با آن را به لبنان ممنوع کرده است مگر آن که طرف معامله دولت لبنان باشد. قطعنامه 2216 شورای امنیت سازمان ملل 2015 مانع از عرضه مستقیم یا غیرمستقیم، فروش یا انتقال تسلیحات به حوثی ها می شود. اما در حالی که در طی سال های گذشته این قطعنامه های تحریمی کاملا نقض شده اند. بنابراین نکته اصلی این است که ایران همچنان چه با لغو یا تمدید تحریم تسلیحاتی، به کمک های تسلیحاتی خود به حزب الله ادامه خواهد داد زیرا حزب الله ستون اساسی « محور مقاومت» می باشد که موازنه قوا را در مقابل رژیم صهیونیستی حفظ می کند.
بنابراین، یک نگاه دقیق به چشم انداز استراتژیک نشان می دهد که لغو یا تمدید تحریم تسلیحاتی پیامدهای امنیتی محدودی خواهد داشت. اما احتمالا تاثیر واقعی آن بر سیاست داخلی ایران می باشد زیرا تمدید تحریم ها باعث بی اعتبار شدن رئیس جمهور حسن روحانی و حامیان وی که خواستار بهبود روابط با غرب و آمریکا هستند می گردد. رئیس جمهور روحانی با تمجید از توافق هسته ای در نوامبر 2019 اظهار داشت: «وقتی تحریم لغو شود، می توانیم به راحتی تسلیحات بخریم و بفروشیم. این یکی از تأثیرات مهم توافق هسته ای است.»
آینده پیش رو
تحریم تسلیحاتی علیه ایران کمتر از سه هفته قبل از انتخابات ریاست جمهوری آمریکا منقضی خواهد شد. احتمالا هر یک از دو کاندیدا ترجیح می دهند تا قبل از اطمینان نسبت به پیروزی تصمیم قاطعانه ای نگیرند. در صورت پیروزی جو بایدن معاون رئیس جمهور سابق، دولت وی مطمئناً در مورد توافق هسته ای و كل روابط ایالات متحده و ایران تجدیدنظر می کند. اما اگر پرزیدنت دونالد ترامپ پیروز انتخابات شود، احتمالا دولت وی استراتژی فشار حداکثری علیه ایران را شدت می بخشد.
در دو سال پیش، در ماه مه سال 2018 ، پرزیدنت ترامپ از توافق هسته ای خارج شد و رژیم تحریمی سختگیرانه ای علیه ایران تحمیل نمود. مایک پمپئو وزیر امور خارجه آمریکا در بزرگداشت دومین سالگرد خروج آمریکا از برجام در توئیتر نوشت: « آمریکایی ها ایمن تر و خاورمیانه صلح آمیز تر از زمانی شده اند که آمریکا در برجام باقی مانده بود».
راهبرد فشار حداکثری با دو روش مختلف اقتصادی و استراتژیک قابل ارزیابی است. تاثیرات و پیامدهای اقتصادی شدیدی علیه ایران تحمیل شده است. بنابراین شکی نیست که این سیاست اقتصاد ایران را تضعیف کرده است. اما وقتی این سیاست را با اهداف مدنظر ابتدایی خود مورد سنجش قرار می دهیم با روایت متفاوتی روبرو خواهیم شد. در طی دو سال گذشته، تهران برای کاهش تعهدات برجامی خود چندین گام اتخاذ کرده است. اما بر اساس سیاست اعلامی، ایران هنوز به دنبال بمب اتمی نیست اما قابلیت ها و توانایی این کشور برای ساخت بمب در حال افزایش است. همچنین تنش ها در سوریه، عراق، یمن و خلیج فارس به شدت افزایش یافته است.
در اواسط ماه مه، سناتور دایان فاینستاین، عضو ارشد دموکرات کمیته قضایی سنای ایالات متحده پیشنهاد کرده است که ایران و آمریکا در گام نخست بر سر دیدارهای دوجانبه رده بالا، از جمله در بهترین حالت ملاقات وزرای دفاع و خارجه توافق کنند.» اما این دیدار به شدت مورد نیاز، بعید است که قبل از انتخابات نوامبر شکل بگیرد. در این مسیر قدرت های منطقه ای باید زمینه ای را فراهم سازند تا واشنگتن و تهران به سمت یک گفتگوی استراتژیک و کانال دیپلماتیک مستقیم بین دو کشور حرکت کنند. ثبات سیاسی و رفاه اقتصادی در ایران و هم‌گرایی منطقه ای در پیشبرد صلح خاورمیانه و فراتر از آن راهی طولانی خواهد داشت.